बहुव्रीहि समास
यहाँ पर हम समास के चतुर्थ भेद बहुव्रीहि समास का विस्तृत वर्णन करेंगे ।
लक्षण - प्रयेणान्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिश्चतुर्थः ।
जिस समास में प्रायः अन्य पद का अर्थ प्रधान हो, वह बहुव्रीहि होता है , यह चौथा समास है ।
( बहुव्रीहिसमासविधिसूत्रम् )
अनेकम् अन्य-पदाऽर्थे २ । २ । २४ ॥
अनेकं प्रथमान्तम अन्यस्य पदस्याऽर्थे वर्तमानं वा समस्यते , स बहुव्रीहिः ।
अर्थात् अन्य पद के अर्थ में वर्तमान अनेक प्रथमान्तों का विकल्प से समास होता है । वह समास बहुव्रीहि कहलाता है ।
सप्तमी-विशेषणे बहुव्रीहौ २ । २ । ३५ ॥
सप्तम्यन्तं विशेषणं च बहुव्रीहौ पूर्वं स्यात् । अत एव ज्ञापकाद् व्यधिकरण-पदो बहुव्रीहिः ।
अर्थात् सप्तम्यन्त और विशेषण का बहुव्रीहि में पहले प्रयोग हो ।
उदाहरण -
कण्ठेकालः - कण्ठे कालो यस्य
पद्मनाभः - पद्मं नाभौ यस्य
शरजन्मा - शरेभ्यो जन्म यस्य
हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम् ६ । ३ । ९ ॥
हलन्ताद् अदन्तात् सप्तम्या अलुक् । कण्ठे-कालः । प्राप्तमुदकं यं प्राप्तोदको ग्रामः । ऊढ-रथोऽनड्वान् । उपहृत-पशू रूद्रः । उद्धृतौदना स्थाली । पीताऽम्बरो हरिः । वीरपुरूषको ग्रामः ।
( वा ) प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्यो वा चोत्तरपद-लोपः । प्रपतितपर्ण प्रपर्णः ।
( वा ) नञोऽस्त्यर्थानां वाच्यो , वा चोत्तरपद-लोपः । अविद्यमानपुत्रोऽपुत्रः ।
अर्थात् इलन्त और अदन्त शब्द से परे सप्तमी विभक्ति का अलुक् हो संज्ञा में ।
उदाहरण -
प्राप्तोदको ग्रामः - प्राप्तम् उदकं यम्
ऊढ-रथोऽनड्वान् - ऊढो रथो येन
उद्धृतौदना स्थाली - उद्धृत ओदनो यस्याः
पीताऽम्बरः हरिः - पीतानि अम्बराणि यस्य
( वा ) प्र आदि से पर धातु-ज पद का अर्थात् जो धातु से बना हुआ शब्द है , तदन्त का , अन्यपद के साथ समास होता है और उसके उत्तर पद का लोप भी होता है विकल्प से ।
उदाहरण -
प्र-पर्णः - प्रपतितानि पर्णानि यस्मात्
( वा ) नञ् से परे विद्यमानता अर्थ के वाचक जो पद हों , तदन्त का अन्य पद के साथ समास और उत्तर-पद का अर्थात् विद्यमानताऽर्थकपद का लोप होता है ।
उदाहरण -
अ-पुत्रः - अविद्यमानः पुत्रो यस्य ।
स्त्रियाः पुंवद् भाषितपुंस्काद्-अनूङ् समानाऽधिकरणे स्त्रियाम् अ-पूरणी-प्रियाऽऽदिषु ६ । ३ । ३४ ॥
उक्तपुंस्काद् अनूङ्-ऊङोऽभावोऽस्याइति बहुव्रीहिः, निपातनात् पञ्चम्या अलुक्, षष्ठात् लुक् ।
तुल्ये प्रवृत्तिनिमित्ते यदुक्तपुंस्कं तस्मात् पर ऊङोऽभावो यत्र तथा-भूतस्य स्त्रीवाचकशब्दस्य पुंवाचकस्येव रूषं स्यात् , समानाधिकरणे स्त्रीलिङ्ग उत्तरपदे नतु पूरण्यां प्रियाऽऽदौ च परतः ।
ह्रस्वः । चित्र-गुः । रूपवद्-भार्याः । अनूङ् किम्-वामोरू-भार्यः ।
अर्थात् प्रवृत्तिनिमित्त समान होते हुए जो उक्तपुंस्क शब्द उससे पर ऊङ् प्रत्यय जहाँ न हो , ऐसे स्त्रीवाचक शब्द का पुंवाचक के समान रूप हो , समानाधिकरण स्त्रीलिङ्ग उत्तरपद परे रहते , पूरणी संख्या और प्रिया आदि शब्द परे रहते न हो ।
पूरणी संख्या तद्धित में आती है । प्रथम, द्वितीय और तृतीय आदि क्रमवाचक विशेषण पूरणी संख्या कहे जाते हैं ।
उदाहरण -
चित्र-गुः - चित्रा गावो यस्य
रूपवद्भार्याः - रूपवती भार्या यस्य
अप् पूरणी-प्रमाण्योः ५ । ४ । ११६ ॥
पूरणार्थप्रत्ययान्तं यत् स्त्रीलिङ्गम्, तदन्तात् प्रमाण्यन्ताच्च बहुव्रीहेः अपस्यात् ।
कल्याणी पञ्चमी यासां रात्रीणाम्, ताः- कल्याणी-पञ्चमा रात्रयः ।
स्त्री प्रमाणी यस्य स स्त्री-प्रमाणः । अ-प्रियाऽऽदिषु किम्-कल्याणी-प्रियः, इत्यादि ।
अर्थात् पूरणार्थ-प्रत्ययान्त जो स्त्रीलिङ्गम शब्द, तदन्त और प्रमाणी शब्दान्त बहुव्रीहि से अप् प्रत्यय समासान्त हो ।
उदाहरण -
कल्याणी-पञ्चमा रात्रयः - कल्याणी पञ्चमी यासां रात्रीणाम्
बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् पच् ५ । ४ । ११३ ॥
स्वाङ्गवाचि-सक्थ्यक्ष्यन्ताद् बहुव्रीहेः षच् स्यात् । दीर्घसक्थः । जल-जाऽक्षी । स्वाङ्गात् किम्-दीर्घ-सक्थि-शकटम्, स्थूलाऽक्षा-वेणु-यष्टिः ‘अक्ष्णोऽदर्शनाद्’ इति वक्ष्यमाणोऽच् ।
अर्थात् स्वाङ्गवाची सक्थि और अक्षि शब्द जिसके अन्त में हों, ऐसे बहुव्रीहि से षच् प्रत्यय समासान्त हो ।
उदाहरण -
दीर्घ-सक्थः - दीर्घ सक्थिनी यस्य
जलजाऽक्षी - जलजे इव अक्षिणी यस्या
द्वि-त्रिभ्यां ष मूर्ध्नः ५ । ४ । ११५ ॥
अभ्यां मूर्ध्नः षः स्याद्बहुव्रीहौ । द्वि-मूर्धः । त्रि-मूर्धः ।
अर्थात् द्वि और त्रि शब्द से पर मूर्धन् शब्द को समासान्त ष प्रत्यय हो बहुव्रीहि में ।
उदाहरण -
द्विमूर्धः - द्वौ मूर्धानौ यस्य
त्रि-मूर्धः - त्रयो मूर्धानो यस्य
अन्तर्-बहिभ्यां च लोम्नः ५ । ४ । ११७ ॥
आभ्यां लोम्नोऽप् स्याद् बहुव्रीहौ । अन्तर्लोमः । बहिर्लोमः ।
अर्थात् अन्तर् और बहिस् शब्दों से वर लोमन् शब्द को अप् समासान्त प्रत्यय हो बहुव्रीहि में ।
उदाहरण -
अन्तर्लोमः - अन्तर् लोमानि यस्य
बहिर्लोमः - बहिर्लोमानि यस्य
पादस्य लोपो-ऽहस्त्याऽऽदिभ्यः ५ । ४ । १३८ ॥
हस्त्याऽऽदिवर्जिताद् उपमानात् परस्य पादशब्दस्य लोपः स्याद् बहुव्रीहौ । व्याघ्रस्येव पादावस्य-व्याघ्रपात् । अहस्त्याऽऽदिभ्यः किम्हस्ति-पादः, कुसूल-पादः ।
अर्थात् हस्ति आदि भिन्न उपमान से पर पाद शब्द का लोप समासान्त हो बहुव्रीहि समास में ।
उदाहरण -
व्याघ्र-पात् - व्याध्रपादौ इव पादौ यस्य ।
हस्ति-पादः - हस्तिन पादौ इव पादौ यस्य ।
संख्या-सु-पूर्वस्य ५ । ४ । १४० ॥
पादस्य लोपः स्यात् समासान्तो बहुव्रीहौ । द्वि-पात् । सु-पात् ॥
अर्थात् संख्या और सु जिसके पूर्व में हों, एसे पाद शब्द का लोप समासान्त हो बहुव्रीहि में ।
उदाहरण -
द्वि-पाद् - द्वौ पादौ यस्य
सु-पात् - शौभनौ पादौ यस्य
उद्-विभ्यां काकुदस्य ५ । ४ । १४८ ॥
लोपः स्यात् । उत्-काकुत् । वि-काकुत् ।
अर्थात् उद् और वि से पर ‘काकुद’ शब्द का समासान्त लोप हो बहुव्रीहि समास में ।
उदाहरण -
उत्-काकुत् - उन्नतं काकुदं यस्य
वि - काकुत् - विगतं काकुदं यस्य
पूर्णाद् विभाषा ५ । ४ । १४९ ॥
पूर्ण-काकुत् , पूर्ण-काकुदः ।
अर्थात् पूर्ण शब्द से पर काकुद का समासान्त लोप विकल्प से हो बहुव्रीहि में ।
सुहृद्-दुर्हृदौ मित्राऽमित्रयोः ५ । ४ । १५० ॥
सु-दुर्भ्याहृदयस्य ‘हृद्’ - भावो निपात्यते । सु-हृद्-मित्रम् । दुर्हृद्-अमित्रः ।
अर्थात् सु और दुर् से पर हृदय शब्द को निपातन से हृद् हो क्रमशः मित्र और शत्रु अर्थ में बहुव्रीहि समास में ।
उदाहरण -
सु-हृद् - शोभनं हृदयं यस्य
उरः- प्रभृतिभ्यः कष् ५ । ४ । १५१ ॥
अर्थात् उरः प्रभृतिगणपठित शब्दों से कप् प्रत्यय होता है ।
कस्काऽऽदिषु च ८ । ३ । ४८ ॥
एष्णिव उत्तरस्य विसर्गस्य षः , अन्यस्य तु सः । इति सः । व्यूढोरस्कः । प्रियसर्पिष्कः ।
अर्थात् कस्कादिगणपठित शब्दों में इण् से परे विसर्ग को ष होता है । अन्यत्र स होता है ।
निष्ठा २ । २ । ३६ ॥
निष्ठाऽन्तं बहुव्रीहौ पूर्वं स्यात् । युक्त-योगः ।
अर्थात् निष्ठान्त का बहुव्रीहि से पूर्वनिपात होता है ।
शेषाद् विभाषा ५ । ४ । १५४ ॥
अनुक्तसमासान्ऽताद् बहुव्रीहेः कप् वा । महा-यशस्कः , महा-यशाः ।
अर्थात् शेष, जिसे समासान्त नहीं कहा गया, ऐसे बहुव्रीहि से समासान्त कप् प्रत्यय विकल्प से हो ।
उदाहरण -
महा-यशस्कः , महा-यशाः - महद् यशो यस्य
॥ इति बहुव्रीहि: ॥
हम आशा करते हैं , कि हमारे द्वारा उपलब्ध कराई गई जानकारी आपके लिए सहायक होगी ।
संस्कृत भाषा के बारे में और अधिक पढ़ने के लिए हमारे साथ जुड़े रहें ।
आपका दिन शुभ हो !
Comments
Post a Comment
If you have any doubts . Please let me know.